DESCRIPCIÓN
DEL ITINERARIO
Con
esta andaina imos descubrir que Santiago conta con extraordinarios espazos
naturais as mesmas portas do seu núcleo histórico, desde o corredor arborado do
río Sarela ata os parques forestais da Granxa do Xesto e a Selva Negra e amais
pasaremos por unha morea de construcións de valor etnográfico coma poden ser
lavadoiros, muíños hidráulicos, fontes e antigas fábricas de curtidos.
-Río Sarela
O
río Sarela, que acompaña a cidade pola beira oeste, conserva valores ambientais
e patrimoniais que cómpre coñecer e valorar. Do seu curso tiráronse multitude
de beneficios e aproveitamentos dos que quedan diversas pegadas: lavadoiros,
muíños, curtidoiros e, sobre todo, pontes. Desde cada unha delas podemos
achegarnos a calquera dos tramos de sendeiro que o acompaña ata o seu remate no
Sar.
Foi, así mesmo, un río que sufriu moitas intervencións: construción de presas e
canles para levar a auga aos muíños, ocupación das súas beiras con muros,
estradas e outras estructuras, deforestación, verquidos urbanos, … Desde hai
anos iniciouse un proceso de recuperación, que incide na mellora da calidade da
súa auga e na accesibilidade polas súas marxes, así como na conservación da
vexetación ribeireña e dos elementos patrimoniais. Trátase, xa que logo, de protexer
os valores propios do río e divulgalos, de facilitar o achegamento ao río para
que se goce del e para que se recoñeza como fonte de vida e de recursos.
A pesar do seu curto percorrido, a forza do Sarela movía os rodicios de ata
trinta muíños fariñeiros. A maioría deles eran de millo, pero tamén os había de
trigo e centeo, para abastecer coa súa actividade aos panadeiros e labregos de
toda a comarca. A gran dimensión dalgúns deles, como é o caso do da Agra,
indica o seu uso industrial como muíños de maquía.
-Fábricas de curtidos
Aínda
que hoxe está a desaparecer como actividade, estas marxes (do río Sarela)
acollen abondosas mostras do antigo esplendor dunha industria, se cabe a máis
importante na Compostela do século XIX. Son varias as causas que xustifican a
proliferación das fábricas de curtido de peles na beira do Sarela. A máis
importante e que se precisaba de abundante auga corrente en moitas das etapas
de fabricación, así como dunha rede viaria próxima que facilitara tanto a
chegada de materia prima -que en grande medida proviña de América- como a
distribución dos coiros transformados.
A preparación previa das peles supuña a súa inmersión en auga con cal apagada,
nos chamados pelamios, para abrir os poros e facilitar a súa limpeza.
Seguidamente procedíase ao pelado e escarnado do coiro. Para isto usábanse uns
coitelos especiais cos que se eliminaba o pelo, restos de carne e outros
residuos.
A fábrica de Pontepedriña de Arriba (1789 – 1961) construída por Ignacio Calvo
e Manuel Abendaño foi unha das máis destacadas pola súa dimensión e importancia
no sector. Nunha primeira ampliación da actividade, os propietarios pasaron a
importar os coiros directamente de Río da Plata.
-A Granxa do Xesto
A
Granxa de Xesto, parque metropolitano da cidade de Santiago, cobre unha
importante oferta turística baseada no aproveitamento e na conservación dos
recursos naturais. Atópase enclavado na ladeira oeste do Monte Pedroso e ocupa
unha extensión aproximada de 83.000 metros cadrados. O parque conta con amplos
prados, lagos e arboredo de diversas especies que se poden percorrer paseando,
en bicicleta ou correndo a través dunha ampla rede de camiños de máis de 2.000
metros de lonxitude.
O nome de Granxa do Xesto, espazo veciño a Selva Negra, vén dos séculos XVII e
XVIII, cando este terreo -adicado ao labradío- pertenceu a diversas xeracións
da familia Gesto. A finais do século XVIII a Real Sociedade Económica de Amigos
del País de Santiago arrendouna para convertela nunha granxa experimental.
Pasado o tempo a Granxa adicouse á explotación forestal até que no ano 2003 foi
recuperada para o desfrute público.
-A Selva Negra
Este
vizoso bosque existía xa no século XVII, cando diversas institucións e
individuos compartían a propiedade das fincas do lugar e da contorna. Tratábase
de labradíos e monte cun arboredo importante que era municipal. A finais do
século XVIII a Selva Negra era lugar de lendas, sosegados paseos no verán e
merendas e festas da mocidade.
O seu insólito nome ten unha orixe descoñecida que podemos atribuírlle á súa
vexetación exuberante, ás románticas ruínas -dunha capela ou vivenda moi
antiga- ou ao arredado da súa localización. Rodeada dos labradíos da aldea de
Bar, dos agros do Espiño e da Granxa do Xesto, na Selva Negra a natureza
amosaba o seu lado máis agreste.
Tras varios anos de abandono, foi adquirida polo Consorcio de Santiago no ano
2007. O Concello de Santiago acometeu entón un programa de eliminación de
especies exóticas e rexeneración dos seus valores naturais. Hoxe a Selva Negra
forma xunto coa Granxa do Xesto un extenso espazo verde de máis de 330.000
metros cadrados cunha elevada biodiversidade, diferentes tipos de hábitats
(bosques, prados, pequenas zonas de matogueira, cursos de auga) e un singular
contido patrimonial.
A Selva Negra ocupa unha valgada na que se recollen as augas que caen entre as
abas do Monte Pedroso e o Monte de San Paio. Estas augas van na maioría polo
subsolo, saíndo a superficie na parte sur da finca, onde comeza un regato que
morre no río Sarela. Na parte central descubriremos uns grandes furados que
corresponden a minas construídas para acondicionar e extraer auga do subsolo.
Esta auga empregábase para o rego.
A fonte monumental da Selva Negra: os testemuños antigos eloxian sen cesar as
augas desta paraxe, capaces como poucas de refrescar nos días de verán. O que
hoxe vemos é un fermoso traballo de cantaría, cun coidado deseño dos fluxos da
auga e unha sigular bancada que invita a descansar ao seu carón. No alto poden
intuírse os restos dun escudo e no corpo central albíscanse as trazas de varias
inscricións históricas que podrían datar a fonte nos séculos XVII-XVIII. Corría
o século XVII cando o concello decidiu adornar e mellorar a contorna da Fonte
de Xián, logo chamada do Cardeal. Por esa razón mandoulle á veciñanza de
Marrozos, de Aríns e do Eixo traer os carballos que están na orixe deste
bosque.
